Od biskupa Papiasa nie mamy nic zachowanego na temat tego, kto napisał Ewangelię Łukasza (Łk). Najwcześniejsze identyfikacje tego autora znajdujemy pod koniec 100. wieku, zwłaszcza u Ireneusza, który wychował się w Azji Mniejszej (prawdopodobnie w Smyrnie, gdzie jako chłopiec należał do biskupa Polikarpa), studiował w Rzymie i został biskupem Lyonu.
Twierdził on ok. 180 r., że autorem Łk i Dziejów Apostolskich był „Łukasz, [przez nas] umiłowany lekarz” (Kol 4,14), towarzysz Pawła i podróży. Łukasz, który napisał zarówno Ewangelię jak i Dzieje Apostolskie, występuje w opowiadaniach „my” Dziejów Apostolskich (szereg opowiadań po 16:8, w których autor włącza siebie jako obecnego w pewnych podróżach i wydarzeniach poprzez formę „my”).
Łukasz, współpracownik Paulinów?
Twierdzenie, że Łukasz był współpracownikiem apostoła Pawła, zostało w czasach współczesnych zakwestionowane, gdyż teologiczna treść pism Łukasza nie jest szczególnie paulińska, lecz w istocie ma inną, bardziej ogólną perspektywę judeochrześcijańską. Nawet w kwestiach historycznych, takich jak liczba podróży Pawła do Jerozolimy, wypowiedzi Łukasza w Dziejach Apostolskich różnią się od tego, co pisze sam Paweł w Liście do Galatów 1-2. Założenie tego zarzutu jest jednak zbyt proste: ten, kto słyszał, znał i naśladował Pawła, musi oczywiście myśleć i postrzegać rzeczy tak, jak Paweł.
Łukasz nie twierdzi jednak, że był stałym towarzyszem Pawła, a jedynie, że od około 50 roku n.e. sporadycznie przebywał w jego towarzystwie.
Co więcej, pytanie o to, czy zależność i niezależność nie mogą istnieć jednocześnie, rozjaśnia traktowanie przez Łukasza jednego pisma, o którym wiemy, że bardzo go cenił i przez długi czas był od niego zależny, mianowicie Ewangelii Marka (Mk). Tam łatwo zauważyć, jak niezależnie Łukasz mimo wszystko odnosi się do swojego nauczyciela i poprzednika w gatunku „ewangelii”. Więcej informacji na stronie https://niezalezna.pl/294142-rusza-v-kongres-nowej-ewangelizacji-haslem-przewodnim-radosc-milosci
Nie chodzi tylko o to, że Łukasz chce sformułować te same historie i słowa Jezusa w stylistycznie lepszej grece niż Mk z jej dość jałowym słownictwem i prostą strukturą zdań. Ani że ma o wiele więcej materiału o i od Jezusa, który chce zawrzeć – np. 132-wersową opowieść o narodzinach i dzieciństwie Jezusa, która na pewno pochodzi z kontaktów z rodzinami Jezusa i Chrzciciela, oraz mnóstwo ważnych przypowieści; Łk jest mniej więcej dwa razy dłuższy od Mk. – A jednak w Mk są fragmenty, których Łukasz nie uwzględnia!
A ogólna perspektywa historyczna i geograficzna Łukasza jest zupełnie inna niż Marka.
Łukasz prawdopodobnie nie był Żydem – taki wniosek można wyciągnąć z Kol 4, gdzie Paweł najpierw wymienia trzech innych współchrześcijan jako jedynych współpracowników „z obrzezania”, czyli Żydów w w. 11, natomiast „nasz drogi Łukasz, lekarz”, który również jest z Pawłem jest po raz pierwszy wymieniony w w. 14. A jednak ma on zarówno żydowsko-biblijną perspektywę zbawczo-historyczną na to, o czym pisze, jak i wiedzę najlepszego i najbardziej dociekliwego intelektualisty o współczesnych faktach historycznych w zakresie polityki, geografii, kultury.
Łukasz lekarz, zatem (a) był aktywnym współpracownikiem Pawła od czasu do czasu przez okres ponad dziesięciu lat, i (b) w tym charakterze wiele podróżował we wschodniej części Morza Śródziemnego i – zwłaszcza w okresie, gdy Paweł był uwięziony w Cezarei nad morzem – spotkał wielu, którzy byli chrześcijanami przed nim i mógł ich zapytać o Jezusa i początki Kościoła (np. matka Jezusa, Maria – por. Łk 1-2 i Jakub, brat Pana).
Łukasz jako historyk
W starożytności lekarz był zarówno piśmienny, jak i wykształcony; istniały uczone księgi dotyczące różnych aspektów medycyny i farmakologii (por. Galenos), które trzeba było studiować, aby móc wykonywać ten zawód. Ponieważ Łukasz jest autorem obu Łk-Apg (= 28% NT), można powiedzieć, że jest bardziej pisarzem i historykiem niż lekarzem dla potomnych. Oprócz wykształcenia medycznego otrzymał wykształcenie retoryczne – widać to w jego umiejętnościach językowych i narracyjnych – a także jest dobrze zorientowany w świętych pismach judaizmu (po grecku, Septuaginta).
Musiał mieć całkiem niezłą własną gospodarkę, skoro był w stanie tak wiele podróżować po wschodnim świecie śródziemnomorskim i poświęcić tyle pracy i czasu, aby najpierw zebrać informacje zarówno od naocznych świadków, jak i zapisów zeznań naocznych świadków w różnych krajach, a następnie napisać dwa tak obszerne, dobrze opracowane i powiązane ze sobą dzieła, jak Ewangelia (historia Jezusa) i Dzieje (najwcześniejsza historia Kościoła do około 60 roku). Nie mniej szeroka rozpiętość historyczna tego podwójnego dzieła i staranne jego zaplanowanie (z wieloma wewnętrznymi paralelami) potwierdzają, jakim świadomym historykiem był Łukasz.
Jak pokazuje Łk 1,1-4, ambicją Łukasza jest napisanie prawdziwej historii po dokładnym kontakcie z naocznymi świadkami i wcześniejszymi pismami, zwłaszcza Mk i Q, ale także wiele nauczania Jezusa, którego brakuje innym Ewangeliom, tzw. materiał specjalny.
Ewangelia Łukasza i tak nie może być datowana znacząco później niż Mk, bo dystans do wczesnego, mocno żydowskiego ruchu chrześcijańskiego, oblężenia i zniszczenia Jerozolimy w 70 r. nie jest tak duży jak np. w Mk. Brak wzmianki o egzekucji Pawła w Dziejach Apostolskich był różnie interpretowany: jedni twierdzą, że jest to dowód na to, że nie miała ona jeszcze miejsca, gdy dzieło Łk-Apg było ukończone, inni zaś twierdzą, że zależność od Mk musi umiejscowić Łk-Apg w latach 70. lub 80. Milczenie o śmierci Pawła, Piotra i wielu chrześcijan podczas ostrego, ale krótkotrwałego neronowskiego prześladowania chrześcijan w Rzymie ma inne przyczyny.